سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران حافظه مکتوب و تاریخی کشور محسوب می شود که سابقه ای دو هزار و 500 ساله دارد.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برای افرادی که به کتاب، مطالعه و تحقیق علاقه دارند نامی آشناست. این کتابخانه یکی از مهم‌ترین و غنی‌ترین مجموعه‌های ایران به‌شمار می‌رود که منابع جامع و علمی دارد و مکانی برای پژوهشگران، اساتید و دانشجویان است.
تاریخچه مجموعه کتابخانه به اوایل دهه 1240 برمی گردد. 12 سال پس از تأسیس مدرسه دارالفنون تهران در سال 1243، کتابخانه کوچکی در آن مدرسه تشکیل شد که بعدها هسته اصلی کتابخانه ملی ایران شد.
انجمن معارف در سال 1316 کتابخانه ملی معارف را با مجموعه ای که با تلاش فراوان جمع آوری کرده بود در کنار مدرسه دارالفنون تأسیس کرد.
از کلمه ملی استفاده شد یعنی این کتابخانه هیچ وابستگی به دولت ندارد. بنابراین کتابخانه ملی آموزش و پرورش را نباید سلف کتابخانه ملی ایران دانست.
در اواخر سال 1313 مهدی بیانی که به ریاست کتابخانه عمومی آموزش و پرورش منصوب شد، پیشنهاد تأسیس کتابخانه ملی ایران را به علی اصغر حکمت وزیر آموزش و پرورش داد و موافقت وی را جلب کرد.
کتابخانه ملی که فعالیت خود را قبل از انقلاب زیر نظر اداره کل کتابخانه های وزارت فرهنگ و هنر آغاز کرد، پس از انقلاب زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد قرار گرفت. اما سرانجام در سال 1369 بر اساس قانون اساسنامه کتابخانه ملی ایران مصوب شورای اسلامی، سازمان کتابخانه ملی ایران به عنوان یک سازمان مستقل تحت نظارت نهاد ریاست جمهوری قرار گرفت.
در سال 1380 سازمان اسناد کشور با کتابخانه ملی ایران ادغام شد و نام سازمان و کتابخانه ملی را به خود اختصاص داد. این موسسه در حال حاضر در دو ساختمان کتابخانه ملی ایران و خزانه اسناد ملی ایران در تهران مستقر است و با چهار معاونت کتابخانه ملی، اسناد ملی (آرشیو)، پژوهشی و دیجیتالی و معاونت توسعه مدیریت و منابع انسانی.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی علاوه بر تهران در استان‌های آذربایجان شرقی، اصفهان، بوشهر، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، فارس، کرمان، گیلان، همدان و یزد شعبه دارد تا امکان دسترسی ساکنان مناطق مختلف را فراهم کند. کشور.
در ژوئن 2016، در مجموع 13712 نسخه چاپی و خطی (در چند شیفت) به کتابخانه تحویل داده شد. مجموعه دیگری که در زمان افتتاح به کتابخانه ملی منتقل شد، حدود 5000 جلد کتاب به زبان های روسی، فرانسوی و آلمانی متعلق به کتابخانه بانک قرض شوروی بود. پس از انقلاب اکتبر 1917، کتابهای بانک استقراض در اختیار کتابخانه ملی قرار گرفت.
به همت مهدی بیانی مجموعه کتابخانه عمومی معارف که دارای 30000 نسخه خطی و چاپی است به ساختمان جدید (جنب موزه ایران باستان) منتقل و به نام کتابخانه ملی افتتاح شد. ایران در سوم شهریور ۱۳۱۶.
زیربنای ساختمان اول کتابخانه ملی ایران 550 متر در 2 طبقه بود. طبقه اول شامل سالن نمایشگاه، تالار فردوسی، اداره انتشارات و خدمات فنی بود. و طبقه دوم به سالن مطالعه (حدود 60 نفر) و کتابفروشی ها اختصاص داشت. انبارهای کتابخانه برای مجموع 40000 جلد کتاب طراحی و ساخته شد.
در نیمه دوم دهه 1330 ساختمان دیگری به مساحت 570 متر مربع بین ساختمان قبلی و دیوار وزارت امور خارجه ساخته شد و تا یک دهه کتابخانه ملی کمتر زیر فشار کمبود قرار گرفت. از فضا
پیشنهاد احداث کتابخانه ملی دیگر بیشتر به این دلیل بود که کتابخانه ملی موجود از زمان احداث به هیچ وجه عمل نکرده بود به گونه ای که بتوان آن را یک کتابخانه ملی با معیارها و استانداردهای کتابداری دانست.
در واقع کتابخانه ملی ایران به عنوان یک کتابخانه عمومی و شاید یک سالن مطالعه عمل می کرد. همچنین از اوایل دهه 1340 به پوششی برای سازمان اداری حسابرسی و سانسور تبدیل شده بود.
ساختمان قدیمی کتابخانه ملی
کتابخانه ملی ایران ابتدا در ساختمانی به مساحت 3500 متر مربع در خیابان سی تیر یا قوام السلطنه و جبهه شمالی موزه ایران باستان قرار داشت که در سال 1316 افتتاح شد. این کتابخانه توسط آندره گدار، معمار مشهور فرانسوی که طراحی موزه ملی ایران نیز از آثار اوست، انجام شد.
کتابخانه ملی قدیمی
ساختمان قدیمی کتابخانه ملی شامل دو طبقه بود که طبقه اول آن به سالن نمایشگاه، تالار فردوسی، اداره انتشارات و خدمات فنی و طبقه دوم به سالن مطالعه و کتابفروشی ها اختصاص داشت. مخزن کتابخانه نیز برای 40000 جلد کتاب طراحی و ساخته شد. چندین سال بعد با افزودن ساختمانی بین کتابخانه و وزارت امور خارجه گسترش یافت و زیر بنای آن به هزار متر مربع رسید.
ساختمان جدید کتابخانه ملی
پس از اضافه شدن مرکز خدمات کتابخانه ای به کتابخانه ملی ایران، نیاز به فضای بزرگتری احساس شد. از این رو بخشی از ساختمان نیاوران به کتابخانه ملی واگذار شد. اما پراکندگی نیروها و ادارات مختلف باعث شد که در سال 1369 پیشنهاد احداث واحدی داده شود که در نتیجه منطقه عباس آباد تهران به عنوان محل احداث این مکان در نظر گرفته شد و ساخت کتابخانه ملی از سال 1388 به طول انجامید. 1974 تا 1984
کتابخانه ملی جدید
ساختمان جدید کتابخانه ملی ایران 97 هزار متر مربع و هشت طبقه است. معماری این بنای پلکانی و هرمی شکل، یادآور معماری ایرانی است. این ویژگی معماری باعث شده تا فضاهای اصلی و سالن های مطالعه از نورپردازی مناسب و خوبی برخوردار باشند به گونه ای که نور افق از نورگیرهای بین طبقات وارد شده و نور عمودی از نورگیرهای سقف و سقف می آید و فضای داخلی را روشن می کند. سالن ها و بخش های مختلف
ساختمان جدید دارای مجموعه ای از کتب مرجع و غیرمرجع چاپی، نسخه های خطی، کتاب های کمیاب و منابع غیرکتابی است و ظرفیت چهار تا هفت میلیون جلد کتاب، چاپ و … را دارد که مجموعه اصلی در مخازن در بسته و در زیرزمین، و منابع مرجع در اتاق های مطالعه موجود است.
گنجینه اسناد ملی ایران
ساختمان گنجینه اسناد کتابخانه ملی در سال 1392 افتتاح شد. این بنای ضد زلزله و مقاوم به مساحت 7500 متر مربع و زیربنای 36000 متر مربع می باشد. معماری بنای گنجینه اسناد به گونه ای طراحی شده است که یادآور زیگورات های باستانی است.
این بنا بر روی یک نشیمن مستطیل شکل بتنی عریض ساخته شده است که طبقات بالایی آن مساحت کمتری دارد. در نمای ساختمان از طاق ها و نقوش اسلیمی که از طرح ها و تزئینات معماری اسلامی است استفاده شده است.